Even leek het erop dat de politiek echt werk zou gaan maken van schone lucht, maar het is alweer voorbij. De asfaltlobby en de bouwwereld hebben gewonnen. De meeste politieke partijen zien er geen brood meer in. Verontruste burgers en actiegroepen zijn vakkundig buitenspel gezet.

Het begon zo mooi. In 1999 werd met instemming van alle lidstaten de Europese Richtlijn vastgesteld die ervoor moest zorgen dat de lucht die wij inademen snel schoner zou worden. Daarbij gaat het met name om het terugdringen van de concentraties fijnstof en stikstofdioxide. Luchtverontreiniging draagt belangrijk bij aan astma bij kinderen. Volgens berekeningen van het RIVM overlijden er jaarlijks 18.000 mensen in Nederland zo'n tien jaar te vroeg alleen al door langdurige blootstelling aan fijnstof.

De Europese Richtlijn 1999/30 werd omgezet in het Besluit luchtkwaliteit 2001. Volgens dat besluit zou in 2005 overal aan de norm voor fijnstof moeten zijn voldaan. In 2010 zou de norm voor stikstofdioxide gehaald moeten worden. Volgens dat Besluit mochten (wegen)bouwplannen alleen worden uitgevoerd als die er niet aan in de weg stonden dat erin 2005 resp. 2010 aan de normen voor fijnstof resp. stikstofdioxide zou worden voldaan. Voorlopig zou die norm 40 microgram/m3 zijn. Later zou die aangescherpt worden. Interessant om te vermelden is dat in de VS al enige jaren de norm geldt van 15 microgram/m3 fijnstof.

In 2004 begonnen actiegroepen en verontruste burgers zich af te vragen of de overheid wel echt zijn best deed om tijdig aan de normen te voldoen. Er werd geen beleid ontwikkeld en bij de plannenmakerij werd met het Besluit luchtkwaliteit geen rekening gehouden. Omdat kritische burgers in beroep gingen tegen bouwplannen, keurde de Raad van State eind 2004 een paar plannen af. Paniek was het gevolg. De bouwwereld en de politiek begonnen te klagen dat Nederland "op slot ging" omdat er niet meer gebouwd zou kunnen worden.

In 2005 werd het Besluit luchtkwaliteit aanzienlijk versoepeld. Bouwplannen mochten doorgaan als zij de luchtverontreiniging niet erger zouden maken. Of tijdig aan de norm voor fijnstof (2005) of stikstofdioxide (2010) zou worden voldaan, was niet meer van belang. Heerste er zonder de fly-over bij het 24 Oktoberplein een concentratie van 63 microgram/m3 NO2 in 2010, dan mocht de fly-over aangelegd worden, ook al zou de concentratie met Sint Juttemis nog steeds 63 microgram/m3 NO2 zijn (40 is dus de norm).

De versoepeling van het Besluit luchtkwaliteit ging nog veel verder! De overschrijding van de norm mocht ook nog best toenemen, als daar maar elders in het 'salderingsgebied' een afname van de overschrijding tegenover stond. Met andere woorden: in de directe omgeving van het 24 Oktoberplein zou de luchtkwaliteit verder mogen verslechteren als door de aanleg van de fly-over de luchtverontreiniging een eind verderop in gelijke mate zou afnemen. Extra overschrijding op de A10 door de tweede Coentunnel was ook akkoord, omdat door de nieuwe tunnel de overschrijding op het wegennet van Amsterdam zou afnemen.

De wijziging van het Besluit luchtkwaliteit hield niet alleen een aanzienlijke versoepeling in, maar lokte ook een hoop creatief rekenwerk uit. Een goudmijn voor milieu-adviesbureaus. Om te beoordelen of een bouwplan tot extra overschrijding van de norm leidde, moest namelijk de 'autonome situatie' met de 'plansituatie' worden vergeleken. Dat gebeurt door ingewikkelde en fraudegevoelige berekeningen. Als het aantal blootgestelden dat erop achteruitgaat niet groter is dan het aantal dat erop vooruitgaat (vermenigvuldigd met de mate van overschrijding) is het bouwplan akkoord.

Door de nieuwe Europese Richtlijn 2008/50 is de regelgeving nog verder versoepeld. Deze maakt het namelijk mogelijk om uitstel ('derogatie') te krijgen van de Europese Commissie. Dat uitstel houdt in dat pas in 2011 aan de norm voor fijnstof hoeft te worden voldaan en in 2015 aan de norm voor stikstofdioxide. Het uitstel kan worden verkregen als het ondanks serieuze inspanningen niet mogelijk is gebleken om tijdig aan de normen te voldoen. Voorwaarde voor dat uitstel is dat uit een pakket maatregelen blijkt dat de normen in 2011 resp. 2015 echt gehaald zullen worden. Nederland heeft dat uitstel gekregen op basis van het NSL (Nationaal Samenwerkingsprogramma Luchtkwaliteit).

Wie de moeite neemt om het NSL te bestuderen, ontdekt al snel dat het meer weg heeft van propaganda dan van een doorwrocht plan. In dat NSL zijn een groot aantal bouwprojecten opgenomen én een groot aantal maatregelen om de lucht schoner te maken. Het positieve effect van de maatregelen zou opwegen tegen het negatieve effect van de bouwprojecten, en wel zo dat per saldo in 2011 resp. 2015 alsnog aan de normen wordt voldaan. Berekeningen worden niet meegeleverd en zijn ook niet te krijgen. Onduidelijk is dus of Nederland dat uitstel terecht gekregen heeft.

Met dat NSL is nog meer aan de hand. De huidige minister Cramer legt de regelgeving zo uit dat geen beroep meer mogelijk is tegen bouwplannen die in het NSL zijn opgenomen. Het feit dát ze in het NSL zijn opgenomen, betekent naar haar oordeel dat er voldoende maatregelen tegenover staan. Of dat zo is, kan niemand nagaan, want de berekeningen onttrekken zich aan elke controle. Dus wat doet een gemeente als er beroep ingesteld dreigt te worden tegen een bouwplan? Die meldt dat bouwplan dan snel aan voor het NSL en voert dan vervolgens bij de Raad van State aan dat het beroep niet-ontvankelijk is. Kortom: de kritische burger is door Cramer volledig buitenspel gezet. Er kan weer gebouwd worden zonder al dat gezeur van verontruste burgers over luchtverontreiniging.

Hoe gaat het nu met de luchtverontreiniging? Volgens de rapportages van de overheid gaat het, ondanks het uitblijven van effectieve maatregelen (zoals de kilometerheffing) steeds beter. Het RIVM (2008) heeft echter gemeten dat de lucht in 2008 niet is verbeterd ten opzichte van 2000. De dalende trend heeft zich sinds 2000 niet voortgezet. Dat is begrijpelijk: de mogelijkheden om motoren schoner te maken, zijn niet onbegrensd. Voorzover de industrie erin slaagt de motoren nóg schoner te maken, wordt het effect daarvan ruimschoots teniet gedaan door een jaarlijkse groei van het autoverkeer met 2%. De luchtkwaliteit in 2011 resp. 2015 zal dus zeker niet beter zijn dan in 2000. Het aantal kinderen met astma en het aantal voortijdige sterfgevallen per jaar als gevolg van luchtverontreiniging zullen dan ook niet afnemen.

(Bron: De Nieuwe Utrechter, Kees van Oosten, 16/02/2010)